Dena ongi dabil

Mundu hiperkonektatu eta digitalizatu batean bizi gara, eta ziurtzat jotzen dugu teknologiak “funtzionatu besterik ez duela egiten”. Gure fabrikak elikatzen dituen elektrizitatetik hasi eta langileak eta bezeroak konektatzen dituzten datu-sareetaraino, enpresa modernoek normaltasun teknologiko batean lan egiten dute. Horren adibide da Just in Time (JIT) kontzeptua, 70eko hamarkadan Japonian sortua Toyota automobil-enpresan. JITek enpresen kudeaketa logistikoa eta produktiboa irauli zuen, beharrezkoa dena bakarrik ekoizteko edo erosteko aukera eman baitzuen, justu behar denean eta kopuru minimoan. Metodologia ezagun horrek lan-fluxua optimizatzen du, inbentario- eta biltegiratze-kostuak murrizten ditu, eta eraginkortasun operatiboa sustatzen du. Hala ere, JIT engranaje horren funtsezko pieza bat huts egitea nahikoa da gure hauskortasun ezkutua azaleratzeko. Apirilaren 28an Iberiar Penintsulan berriki izan den itzalaldi elektriko masiboa –ordu luzez hego Euskal Herria hornidura egonkorrik gabe utzi zuena– errealitate horren oroigarri gordina da.

Eguneroko enpresa-bizitzan, makinen, sistemen eta pertsonen etengabeko konexioa arnasten dugun airea bezain ohikoa bihurtu da. Hornikuntza-kateek JITen bidez funtzionatzen dute, ordainketak elektronikoki egiten dira segundotan, komunikazioak zuntz optikoaren bidez doaz eta 5G ia latentziarik gabe lotzen gaitu. Dena automatikoki eta hutsik egin gabe gertatzen dela dirudi. Baina zer gertatzen da gure mundu konektatuaren “elektrizitate” metaforikoa edo benetakoa itzaltzen denean?

Astelehen honetan bizi izandakoak zerbait erabakigarria azaleratu zuen: erresilientzia gaitasuna (edo ezintasuna) denbora errealean eta dependentzia-sareetan. Bat-batean, enpresek eta erakundeek “modu degradatuan” jardun behar izan zuten. Modu degradatua ohiko sistemek huts egiten dutenean jarduera ahalik eta modu mugatuan mantentzeari erreferentzia egiten dion terminoa da. Adibide adierazgarri bat Iruñeko autobus geltokian gertatu zen: larrialdiko energia sorgailu bat jarri zen martxan esparrua argiztatzeko, baina txarteldegi elektronikoek funtzionatzeari utzi zioten, eta Internet bidez erositako txartelak ere ezin ziren baliozkotu. Hala ere, garraio-konpainiek inprobisatzea erabaki zuten, eta autobusak zain zeuden bidaiariekin abiatu ziren, txartelak geroago erregularizatzea espero baitzuten.

Antzeko egoerak errepikatu ziren txoko askotan. Babes planta elektrikoa zuten negozioek martxa erdian aurrera egin zuten, beste askok “itxita” kartela zintzilikatu behar izan zuten korrontearen bueltaren zain. Adibide horiek erakusten dute, denak huts egiten duenean, martxan berrasmatzea tokatzen dela. Modu degradatua dela eta, gerta daiteke salmentak erregistratzeko arkatza eta papera erabiltzea, edo walkie-talkie bidez ekipoak koordinatzea, mugikorrek ez baitute seinalerik ematen. Hor markatzen du desberdintasuna inprobisazio planifikatuak –nahiz eta paradoxikoa izan terminoak–, kaosaren kudeaketa sistematikoa. Enpresa askok prozedura alternatiboak aurreikusi ohi dituzte: datu gakoen kopia lokalak, offline transakzioetarako protokoloak, makineriaren eskuzko operazio-eskuliburuak, hodeitik kanpoko larrialdi-kontaktuen zerrendak, etab. Askotan, neurri horiek “azken baliabidetzat” hartzen dira, eta inoiz ez dira behar izango; itzalaldiak erakusten du ez direla badaezpadakoak bakarrik, eguna salba dezaketela ere bai.

Itzalaldi honek bat egiten du erresilientzia teknologiko zein sozialaren beharra azpimarratzen duten alerta historikoen zerrenda luzearekin. Ez da akats masibo batek gizarte moderno bat kolokan uzten duen lehen aldia, eta ez da azkena izango. Zer erakusten digute pasarte horiek? Lehenik eta behin, ustekabekoa gertatzen dela – eta uste baino eskala handiagoan gertatu ohi dela. Bigarrenik, giza erantzuna faktore kritikoa dela: teknologiak huts egin dezake, baina pertsonek moldatzeko eta lankidetzan aritzeko duten gaitasunak arazo maneiagarri bihur dezake iragarritako hondamendi bat (edo alderantziz). Hirugarrenik, erresilientzia ez dela zorte kontua, prestakuntza deliberatua baizik.

Teorian, “erresilientzia” kontzeptuak zera esan nahi du: talkei aurre egiteko, perturbazioa xurgatzeko eta jatorrizko forma berreskuratzeko gaitasuna, hautsi gabe. Psikologia bezalako esparruetan Boris Cyrulnik bezalako egileek zabaldu zuten, baina gaur egun berdin aplikatzen zaie enpresa, gizarte eta sistema teknologikoei. Erresilientzia tradizionaletik harago joateak Nassim Nicholas Taleb-ek asmatutako “hauskortasunaren aurkako” noziora garamatza – hau da, astinduak jasateaz gain, horietatik ikasi eta indartuta ateratzen diren sistemak. Taleb-ek dioenez, ingurune konplexu eta zalantzagarrietan, denak bide normala egin dezan soilik oinarritzea hondamendiaren errezeta da; aldiz, erredundantzia, kontingentzia eta egokitzeko gaitasunarekin diseinatzeak proba bakoitza gaindituta hobetzen duten giza-sistemak bihurtzen ditu erakundeak. Hitz xumeetan, akatsa maisu baliotsua izan daiteke gure ahulguneak indartzeko baliatzen badugu, alde batera utzi beharrean.

Charles Perrow soziologoaren “istripu normalen” teoriak beste pieza bat eransten digu: oso interkonektatutako sistemetan, akats katastrofikoak ez dira anomalia ezinezkoak, baizik eta lehenago edo geroago estatistikoki espero daitezkeen gertaerak. Hau da, zenbat eta konplexuagoa izan sistema bat (sare elektriko kontinental bat, operazio digitalak dituen multinazional bat...), orduan eta gehiago onartu behar dugu akatsak egongo direla – eta haietarako prestatu. Prestatzeak erredundantziak izatea dakar (segurtasun-kopiak, energia-iturri alternatiboak, bigarren mailako komunikazio-bideak, erantzun talde bereziak), larrialdi-protokolo argiak eta erabiliak, eta plan horien garrantzia ulertuko duen antolamendu-kultura.

Izan ere, zenbait teknologia-enpresa liderrek dagoeneko erabiltzen dute “chaos engineering” (kaosaren ingeniaritza) filosofia hori, akatsak simulatuz ekoizpen-sistemetan, haien erresilientzia frogatzeko. Ikuspegi proaktibo horrek muturrekoa eman dezake, baina gero eta garrantzitsuagoa da: sistemak lasaitasun-garaietan frogatzea da krisi-garaietan ez kolapsatzeko modu bakarra.

Itzalaldi handiaren sustoaren ondoren, sakoneko hausnarketa geratzen da zuzendari, teknikari eta herritarrentzat berdin: erresilientzia ezin da geroko pentsamendu bat izan, plangintzaren buru egon behar du. Gure aro digitalean, “modu degradatuak” ez dira bitxikeria teoriko bat, seriotasunez begiratu beharreko zerbait baizik. Nork bere buruari galdetzea esan nahi du: nola jokatuko luke nire negozioak bihar 24 orduz Internet herrialde osoan eroriko balitz? Eta astebetez elektrizitaterik gabe geratzen bagara? Horrelako galderek, agian, deseroso sentiarazten gaituzte, pentsaezina imajinatzera behartzen gaituztelako, baina, hain zuzen ere, horixe da erresilientzia. JIT eta erresilientzia ez dira kontrako terminoak, inondik inora. Zaramak modu ironikoan abesten zuen moduan, “dena ongi dabil”…. Okertu arte behintzat.