Eguneroko elkarrizketa eta tertulia politiko askotan, estatuak familia batek bezala aurreztu behar duela esan ohi da. Itxuraz logika guztiaz beteriko esaldi horrek iradokitzen du gobernuak etxe baten logika berarekin kudeatu beharko lituzkeela bere finantzak, hau da, irabazten duena baino gehiago ez gastatzea eta gehiegi zorpetzea saihestea. Baina benetan horrela funtzionatzen al du ekonomia publikoak? Aplika al dakioke analogia hori estatuaren funtzionamenduari? Erantzuna, teoria ekonomikotik eta gertuko esperientziatik, askoz konplexuagoa da.
Konparazioa intuizio sinple batetik abiatzen da. Familia arduratsu batek bere ahalmenen gainetik mugarik gabe gastatu ezin duen bezala, estatuak diziplina fiskala erakutsi beharko lukeela suposatzen da. Hala ere, estatu moderno baten funtzioak eta tresnak aztertzen direnean, ezberdintasun sakonak azaleratzen dira etxeko ekonomiaren aldean. Familia batek ez bezala, estatuak gastatu eta irabazi ez ezik, ekonomia osoaren portaeran ere eragiten du. Gastu publikoa handitzen denean, diru hori zirkulazioan sartzen da, jarduera ekonomikoa sortzen du, enplegua bultzatzen du, eta, aldi berean, diru bilketa areagotzen du. Familia batek, asko gastatu arren, ez du efektu biderkatzaile hori eragiten. Izan ere, gastu publikoa eskari agregatuaren motorra da. Adibidez, estatuak errepide bat eraikitzen duenean, zuzeneko lanpostuak sortzeaz gain, eraikuntza enpresen, material hornitzaileen, garraioaren eta abarren jarduera dinamizatzen du.
Gainera, estatuak epe luzera zorpetzeko ahalmena du bere zor guztia itzuli beharrik gabe, betiere ekonomiaren tamaina proportzioan hazten bada. Herrialde asko zor maila altuekin bizi izan dira hautsi gabe hamarkada askotan. Halaber, zerga gehiago bil ditzakete beharrezkotzat jotzen badute, erreminta hori edozein etxeren eskumenetik kanpo dago. Estatuak politika fiskaleko tresnak ditu, tresna horiek aukera ematen diote, esaterako, zuzeneko edo zeharkako zergen bidez diru-sarrerak handitzeko edo zenbait gastu aldi baterako murrizteko, emaitza sozial edo ekonomiko handiagoa duten beste gastu batzuei lehentasuna emateko. Are gehiago, estatuak moneta jaulki dezake bere diru subiranotasuna kontrolatzen badu. Horrek esan nahi du gastuaren zati bat finantzatzeko dirua sor dezakeela, horrek dakartzan arriskuekin. Espainiaren kasuan ahalmen hori euroguneko kide izateagatik mugatuta dagoen arren, Europako Banku Zentralaren babesa ezinbestekoa dela ikusi da tentsio uneetan.
Gastu publikoa eskari agregatuaren motorra da. Adibidez, estatuak errepide bat eraikitzen duenean, zuzeneko lanpostuak sortzeaz gain, eraikuntza enpresen, material hornitzaileen, garraioaren eta abarren jarduera dinamizatzen du
2008ko finantza krisian, Espainia superabita izatetik Europako defizit handienetako bat izatera igaro zen. Ekonomiari eusteko gastua handitu beharrean, murrizketak eta zergen igoerak hautatu ziren. Emaitza atzeraldi sakonagoa izan zen, langabeziaren igoera eta paradoxikoki, zor publiko handiagoa. Doikuntzak arazoa larriagotu zuen, gehienbat, krisi bete-betean murrizketak egitean, jarduera ekonomikoa murriztu zen eta horrekin batera diru-sarrera publikoak. Aitzitik, 2020ko pandemian, ulertu zen Estatuak indarrez jokatu behar zuela. Europako arau fiskalak bertan behera geratu ziren eta enpresen, langileen eta familien babesteko gastu publikoa izugarri igo zen. Oraingoan, inork ez zuen hitz egin familia batek bezala aurrezteaz. Esku-hartze publikoa masiboa eta beharrezkoa izan zen. Emaitza denok ikusi dugu: hondamendi ekonomiko handiagoa saihestu zen eta produkzio sarea babestu.
Estatuak malgutasunez jokatu behar duela erakusten dute esperientzia horiek. Garai oparoetan, logikoa da defizita murriztea. Baina krisi garaian, kontrakoa egin behar dela ikasi dugu, hau da, gehiago gastatu kolapso bat saihesteko. Kudeaketa kontraziklikoaren printzipio hori ekonomialari askok defendatu dute XX eta XXI. mendeetan zehar.
Horrek ez du esan nahi defizitak eta zorrak axola ez dutenik. Zorpetze publikoak jasangarria izan behar du, baina horrek ez du esan nahi estatuak bere kontuak urtero familia batek bezala orekatu behar dituenik. Ziklo osoko ikuspegia izatea da gakoa, behar denean gastatzea eta ahal denean aurreztea. Espainian, estatuak superabit fiskala lortu zuen eta zor publikoa minimoetara murriztu 2008a baino lehen. Baina krisiaren ondoren, zor hori hirukoiztu egin zen. Ondorengo austeritatea ez zen nahikoa izan zorpetzea geldiarazteko, ezta hazkundea berrabiarazteko ere. Europa Banku Zentralak esku hartu zuenean baino ez zen finantza egoera baretu. Esku-hartze horrek erakutsi zuen estatuak erabakitasunez jokatu eta babes instituzionala duenean, ekonomia egonkortu dezakeela etxeko ekonomiarentzako logikaren menpe egon gabe.
Ziklo osoko ikuspegia izatea da gakoa, behar denean gastatzea eta ahal denean aurreztea
Estatua familia batekin alderatzeak oso erabaki okerrak hartzera eraman dezake, batez ere krisi edo desazelerazio ekonomikoko testuinguruetan. Lehenik eta behin, ulertu behar dugu familiak ekonomia osoan eragiteko ahalmen mugatua duten banakako eragile ekonomikoak diren bitartean, Estatuak agente makroekonomiko gisa jokatzen duela eta horren esku-hartzeak nazioko jarduera ekonomikoaren norabidea nabarmen alda dezakeela. Familiek zailtasun ekonomikoak dituztenean, esate baterako, atzeraldi batean edo langabezia igotzen denean, gastua murriztu, kontsumo erabakiak atzeratu eta aurrezpena handitu egiten dute, badaezpada. Portaera horrek, maila indibidualean logikoa denak, ondorio erantsi arriskutsuak ditu modu orokortuan erreplikatuz gero, esaterako, etxe guztiek batera kontsumoa murrizten badute, eskari agregatua erori egiten da, enpresek gutxiago saltzen dute, enplegua suntsitzen da eta ekonomia espiral negatibo batean sartzen da. Hor betetzen du Estatuak eginkizun ordezkaezina. Sektore publikoak bakarrik du ahalmena bere gastua modu kontraziklikoan handitzeko, ziklo ekonomikoaren moteltzaile gisa jardunez eta eragile pribatuek atzera egiten dutenean eskaerari eutsiz.
Gainera, estatuaren gastua ezin da gastu arrunt gisa soilik aztertu, familia batek hilabetez-hilabete bizirauteko egiten duenaren antzekoa. Gastu publikoaren zati handi bat egiturazko inbertsioetara bideratzen da, besteak beste, azpiegiturak, hezkuntza, osasuna, berrikuntza, trantsizio energetikoa edota gizarte zerbitzuak. Inbertsio horiek, herritarrei berehalako zerbitzuak emateaz gain, itzulkin ekonomiko eta sozialak sortzen dituzte epe ertain eta luzera. Autobide batek merkataritza errazten du, eskola batek langileen etorkizuneko produktibitatea hobetzen du, osasun publiko eraginkor batek etorkizuneko kostuak murrizten ditu gaixotasun kroniko gisa edo giza kapitalaren galera gisa. Ondo kudeatuta, etorkizunean aberastasun gehiago sortzen duten gastuak dira.
Estatuak ongizate kolektiboa bermatzeko ardura du; familiek ezin dute hori beren kabuz ziurtatu
Etxeko logikak ez bezala, estatuak ere badu ongizate kolektiboa bermatzeko ardura eta familiek ezin dute hori beren kabuz ziurtatu. Ahulenen babesa, errentaren birbanaketa, aukera berdintasunaren bermea adibidez Estatuaren mandatu demokratikoaren parte diren helburuak dira. Hori dela eta, ezin da haren gastua ebaluatu etxe batek aplikatzen duen “irabazten dena eta ateratzen dena” logikaren bidez. Gainera, gizarte kohesioan inbertitzen denean eta krisi garaietan desberdintasuna handitzea saihesten denean, pertsonak babesteaz gain, ekonomia osoa egonkortu egiten da. Gizarte berdinzaleagoak, kohesionatuagoak eta erresilienteagoak izaten dira, gizarte gatazka gutxiago eta erakunde konfiantza handiagoa izaten dute, honek eragin positiboa sortzen du inbertsio pribatuan eta hazkunde ekonomiko jasangarrian.
Kontua ere ez da neurririk gabe gastatzea. Hazkunde garaietan, superabita sortzeko, zorra murrizteko eta etorkizuneko krisietarako prestatzeko aprobetxatu behar da. Baina atzeraldi betean aurrezki publikoa eskatzea suhiltzaile bati etxea sutan dagoen bitartean ura aurrezteko eskatzea bezala da. Finantza publikoak kudeatzeko, estrategia, azterketa eta epe luzerako ikuspegia behar dira. Eginkizun konplexua da eta ezin da konpondu analogia sinpleekin. Estatuak etxe gisa jokatu behar duela pentsatzeak arrazoizkoa eman dezake, baina, berez, politika kaltegarriak ekar ditzakeen ikuspegi mugatua da.
Estatuaren eginkizuna, beraz, ez da etxeko logika erreplikatzea, haren mugak konpentsatzea baizik. Familia guztiek batera murrizketak egiten badituzte, norbaitek eskaerari eutsi behar dio. Funtzio hori sektore publikoak bakarrik bete dezake. Gainera, Estatuak ez du dirua xahutzen, baizik eta azpiegituretan, hezkuntzan, osasunean eta babes sozialean inbertitzen du. Inbertsio horiek berehalako eragina izateaz gain, itzulkin ekonomiko eta sozialak sortzen dituzte epe ertain eta luzera.
Ekonomia publikoa ez da eskala handiko etxeko ekonomia. Arau eta ardura propioak dituen sistema da, epe luzerako azterketa, estrategia eta ikuspegia eskatzen dituena
Azken finean, “estatuak familia batek bezala aurreztu behar du” esaldia zentzuzkoa dirudien arren, sinplifikazio arriskutsua da. Hitzez hitz hartuko balitz, estatuak bere funtsezko funtzioetako bat betetzea eragotziko luke, hau da, ekonomia egonkortzea eta zailtasun uneetan herritarrak babestea. Ekonomia publikoa ez da eskala handiko etxeko ekonomia. Arau eta ardura propioak dituen sistema da, epe luzerako azterketa, estrategia eta ikuspegia eskatzen dituena. Esparru honetan, aurrezkiak ez du beti lehentasuna izan behar. Herritar gisa, kudeaketa publiko arduratsua eskatu behar dugu, baina baita eraginkorra eta ziklo ekonomikora egokitua ere.