Zergei buruz hitz egiten denean, beti esaldi bat behin eta berriz agertzen da kalean, telebistako solasaldietan eta iritzi zutabeetan, “Klase ertainak ordaintzen ditu zergak”. Lehen begiratuan topiko bat dirudien arren, egia ote dago baieztapen horren atzean? Baina, benetan klase ertaina al da zerga sistemaren sostengu nagusia? Zer diote datuek? Eta bidezkoa al da horrela izatea?
Galdera horiei erantzuteko, pertzepzio hutsetatik harago joan behar dugu. Kontuan hartu behar dugu bai ekonomiaren teoriak zer dioen, bai gure errealitate fiskalak zer erakusten digun. Aurrean dugun esaldia aztertzerakoan ikuspegi klasikotik, keynesiarretik zein kritikotik, adostasun bat dago. Sistema fiskal zuzen batean pertsona bakoitzak bere ahalmen ekonomikoaren arabera ekarpena egin behar duela argi dago. Baina benetako zergen banaketa aztertzen dugunean, printzipio hori (gure legeetan argi jasoa) ez dela beti betetzen ikusten da.
Paperean gure zerga sistemak progresiboa dirudien arren, praktikan ikusiko dugu oraindik gabezia asko dituela zentzu honetan.
Esan bezala, teorikoki, sistema fiskal progresiboa daukagu gurean. Errentaren gaineko Zergan (PFEZ) aplikatzen diren tasak diru irabazietan oinarrituriko tarteen arabera igotzen dira, kapital errentak ere zergapetzen dira eta diru-sarrera baxuak dituzten pertsonek salbuespen eta kenkari ugari dituzte progresibotasun hori mantentze aldera. Baina legeak progresiboa izan arren, hori ez da beti errealitatean islatzen. Adibidez, PFEZ zerga honetan kapital errentak (dibidenduak, burtsako mozkinak, errenta higiezinak...) lanaren errentak baino hobeto tratatzen dira fiskalki. Gure errenta aitorpenean aipatu ditugun errenta horiei aplikatzen zaien zerga tasa lan irabazien gainean aplikatzen den zerga tasa nominala baino askoz txikiagoa da.
Errentaren gaineko Zergan (PFEZ) aplikatzen diren tasak diru irabazietan oinarrituriko tarteen arabera igotzen dira, kapital errentak ere zergapetzen dira eta diru-sarrera baxuak dituzten pertsonek salbuespen eta kenkari ugari dituzte progresibotasun hori mantentze aldera
Zeharkako zergak (BEZa edo erregai, elektrizitate edo alkoholen gaineko zergak, adibidez), dira gure zerga sistema aztoratzen dutenak, ez baitituzte bakoitzaren diru sarrerak kontuan hartzen. Zergatik eduki behar ditugu zeharkako zergak hain kontuan? Erantzun sinplea du galdera honek, gure zerga sistemaren diru bilketako ia erdia suposatzen dute, eta garrantzitsuagoa dena, gutxiago dutenengan proportzionalki askoz gehiago eragiten dute. Adibidez, diru sarrera baxuak dituen familia batek bere errentaren %12 inguru BEZan uzten du; familia aberats batek, berriz, %2 edo gutxiago. Hortaz, kontsumoaren gaineko zergek lau moduan jokatzen dute, langile eta maila ertaineko biztanleengan gehiago eraginez.
Gizarte segurantzako kotizazioak, berriz, pentsio eta prestazioak finantzatzeko erabiltzen dira. Teknikoki ez dira zergak, baina diru ekarpenen progresibotasuna noraino heltzen den erakusteko balio du. Arazoa da gehiengo kotizazio bat dagoela, zenbait soldata mailatik gora, ez da gehiago kotizatzen. Horrek eragiten du 50.000 euro irabazten duen langile batek proportzionalki gehiago kotizatzea 500.000 euro irabazten duenak baino.
Datuak garbi mintzo dira: nork eusten dio sistemari?
Fedea fundazioaren ikerketen arabera, Espainiako zerga sistemak "egitura bitxia" du, zerga tasa eraginkor handienak ez dituzte ez aberatsenek, ez pobreenek ordaintzen, baizik eta tarteko errentak dituztenek.
Espainiako aberatsen %1ak bere errentaren %24 inguru ordaintzen du zergetan. Bitartean, %90 eta %99 artean dauden etxeek (maila ertain-altuak edo aberats “arruntak”) %39 inguru ordaintzen dute. Eskalan beherantz goazen heinean, are gehiago nabari da alde hori, errenta baxuenetako %20ak, teorian babes gehien jasotzen dutenek, %27,5 ordaintzen dute, batez ere BEZa eta kotizazio finkoetan.
Espainiako aberatsen %1ak bere errentaren %24 inguru ordaintzen du zergetan. Bitartean, %90 eta %99 artean dauden etxeek (maila ertain-altuak edo aberats “arruntak”) %39 inguru ordaintzen dute
Honek argi erakusten du aberatsenek ez dutela soilik gehiago irabazten, gutxiago ordaintzen dutela proportzionalki. Zergatik? Diru gehiago aurreztu edo inbertitzen dute kontsumitu ordez, kapital bidezko errentak dituzte, eta honek aukera gehiago ematen dizkie planifikazio fiskal sofistikatu bat erabiltzeko. Maila ertainek, aldiz, ez dute ihesbiderik. Diru sarrerak gardenak dira, nominan bertan atxikitakoak, eta kontsumoaren gaineko zergak ezin dira saihestu.
Zer dio ekonomiaren teoriak?
Ekonomia klasikoan, Adam Smith bezalako pentsalariek zergak ahalmenaren arabera ordaintzea defendatzen zuten. Hau da, gehiago duenak gehiago ordaindu behar du. Hori da progresibitate fiskalaren oinarria.
Keynesianismoak, gainera, dimentsio makroekonomiko bat gehitzen dio, lehen aipatutakoari. Maila ertainak gehiegi kargatuz gero, kontsumo ahalmena murrizten da eta horrek ekonomiaren hazkundea moteltzen du. Maila ertain sendo batek, kontsumitzeko gaitasuna duenak, egonkortasuna ematen dio sistema osoari.
Maila ertainak gehiegi kargatuz gero, kontsumo ahalmena murrizten da eta horrek ekonomiaren hazkundea moteltzen du
Ikuspegi marxistak (edo kritikoek), berriz, ohartarazten dute egitura fiskala ez dela neutroa gehienbat dirudunek sisteman eragina izateko tresnak baitituzte, euren aberastasuna babesteko eta zergak saihesteko. Estatuak, ikuspegi horretatik, askotan egitura ekonomikoaren babesle gisa jokatzen du eta ez derrigorrez aberastasunaren birbanatzaile moduan.
Zer jasotzen dute herritarrek trukean?
Guztia ez da ordaintzea, estatuak zerbitzuak ere ematen ditu (osasuna, hezkuntza, pentsioak, azpiegiturak...) Fedeak egindako ikerketen arabera, Espainiako etxeen %50ak baino gehiagok gehiago jasotzen dute estatutik ordaintzen dutena baino. Hau da, sistema erreal batean, gehienak irabazle dira.
Baina hor ere badira ñabardurak. Errenta altuak dituztenek gutxiago jasotzen dute, proportzionalki. Baina errenta hori ez da gutxiago zergapetua, baizik eta proportzionalki gutxiago laguntzen du sistema osoan, honela desoreka soziala areagotuz.
Adibide praktikoa: maila ertaineko familia baten karga fiskala
Hona hemen benetako egoera batean oinarritutako simulazio bat. Imajinatu Donostian bizi den familia bat, bi heldu eta bi seme-alabarekin. Bi gurasoek lan-kontratu mugagabea dute, eta bakoitzak urtean 25.000 euro gordin irabazten du. Horrek esan nahi du etxeak guztira 50.000 euroko errenta gordina duela urtean.
1. PFEZ – Pertsona Fisikoen Errentaren gaineko Zerga
Euskal Autonomia Erkidegoan aplikatzen diren tarte eta kenkariak kontuan hartuta (2024ko araudia), familia honek, bi soldata eta bi seme-alaba direla eta, urtean 4.800 euro inguruko PFEZ ordainduko luke guztira (bi soldaten baturarekin kalkulatuta).
2. Gizarte Segurantzako kotizazioak
Langile bakoitzak bere soldataren %6,35 inguru kotizatzen du (langilearen zatia), eta enpresak beste %30 inguru ordaintzen du (ikuspegi makroan, hau ere soldataren zati bat da, nahiz eta zuzenean ez ikusi). Langilearen ikuspegitik, bi soldatek urtean 3.175 euro inguruko kotizazioa ordainduko lukete.
3. BEZ – Balio Erantsiaren gaineko Zerga
Espainian batez besteko BEZ eraginkorra (kontuan hartuta produktu batzuk %4 edo %10 tasarekin daudela eta beste batzuk %21ean) errenta ertaineko familientzat %12 ingurukoa izaten da gastu erabilgarriaren gainean. Familia honek urtean 30.000 euro inguru gastatzen baditu kontsumoan (janaria, arropa, aisia, garraioa, etab...), horrek 3.600 euro inguruko BEZ suposatuko luke.
4. Tokiko zergak eta tasak
IBI (Hiri-lurren gaineko Zerga): Etxebizitza ertainean Donostian urtean 500 euro ingurukoa.
Zirkulazio Zerga (Ibilgailuen gaineko Zerga): bi auto arrunt izanik, guztira 250 euro inguru urtean.
Hondakin-bilketaren tasa: 130 euro ingurukoa urtean.
5. Zerga bereziak eta zeharkako beste karga batzuk
Erregaien gaineko zergak: urtean 12.000 kilometro inguru egiten badituzte bi autoekin, 500-600 euro inguru zergen zatia da.
Elektrizitatearen gaineko zerga eta kargak: urteko argi-fakturaren barruan 70-100 euro inguru.
Tabako edo alkoholaren gaineko zergak (kontsumitzen badute): 100-200 euro inguru.
Guztizko karga fiskala (familia honen ikuspegitik)
PFEZ - 4.800 euro
Gizarte Segurantza - 3.175 euro
BEZ - 3.600 euro
IBI - 500 euro
Zirkulazio Zerga - 250 euro
Hondakinen tasa - 130 euro
Zerga bereziak eta kargak - 800 euro
GUZTIRA: 13.255 euro
Hau da, urteko errenta gordina 50.000 euro izanda, familiak %26,5 inguru zuzenean edo zeharka zergetan ordaintzen du. Eta kontuan hartu behar da BEZa eta zerga zeharkakoen eragina proportzionalki handiagoa dela errenta apaletan.
Gainera, ikuspegi ekonomiko zabalago batetik, enpresak ordaintzen duen Gizarte Segurantzaren zatia ere soldataren kostuaren parte da; hori barne hartuz gero, karga fiskala %40tik gorakoa litzateke.
Eguneroko ondorioak:
Familia honek ez du laguntza zuzenik jasotzen (ez da sartzen diru-sarrera muga baxuetako programetan), eta kontsumoaren zati handi bat beharrezko gastuetara doa (etxebizitza, elikadura, garraioa). Horrek aurrezteko gaitasuna mugatzen du eta erresilientzia ekonomikoa ahultzen, batez ere inflazio edo krisi garaian.
Zein ondorio ditu honek gizartearentzat?
1. Desatxikimendu fiskala: Askok sentitzen dute asko ordaintzen dutela eta gutxi jasotzen dutela trukean. Honek haserrea, mesfidantza eta sistemarekiko urruntzea sortzen du.
2. Desberdintasuna areagotzea: Aberatsenek gutxiago ordaintzen badute proportzionalki eta maila ertainak sistema sostengatzen badu, desoreka finkatzen da eta zailago bihurtzen da aukera berdintasuna.
3. Estatu sozialaren ahultzea: Sistema fiskalaren egonkortasuna ezin da talde bakar baten gain egon, dibertsifikazioa bilatu behar da. Gaur egungo egoeran maila ertaina kolokan jartzen bada (langabezia, inflazioa, prekarietatea...), estatuaren beraren egitura arriskuan jar daiteke.
Zer egin daiteke egoera aldatzeko?
Hona hemen zenbait proposamen, lehendabizikoa PFEZaren tarifak eguneratzea izango litzateke. Hau da gaur egun indar gehiena hartzen ari dena, honela, errenta altuenek proportzionalki gehiago ordainduko lukete. Hurrengoa, kapitalaren errentak eta lanaren errentak berdin zergapetzea.
Errenta altuenek gehiago ordaintzea bilatuz, aberastasun eta herentzia handien gaineko zerga justuak ezartzea, benetan funtzionalak izango direnak.
Saiheste eta iruzur fiskalaren aurkako borroka indartzea, batez ere enpresa handietan eta kapital mugikorrean.
PFEZa deflaktatzea inflazio garaietan, diru-sarrera errealak ez zigortzeko.
Eta, batez ere, heziketa fiskala: argi adierazi behar da zertan datzan sistemak, zertarako erabiltzen den dirua eta nola laguntzen duen bakoitzak ongizate kolektiboan. Zerga bidezko sistema bat ez da zigorra izan behar, baizik eta elkartasunaren adierazgarri.
Azken gogoeta: mitoa ala errealitatea?
Orduan… egia da maila ertaina dela zergak ordaintzen dituena? Bai, hein handi batean, bai. Sistemaren zati handi bat bere gain hartzen du, ez du zergarik saihesteko tresnarik eta presio fiskala egunero nabaritzen du.
Honen ondorioak, ez dira soilik ekonomikoak, baita sozial eta politikoak ere. Maila ertain nekatu eta kargatu batek gaitz sozial ugari eragiten ditu, besteak beste, polarizazioa, atsekabea eta sistemarekiko mesfidantza. Horregatik, klase ertaina babestea ez da soilik bidezkoa den zerbait, beharrezkoa da gure gizartearen egonkortasunerako.