Munduko merkataritzaren zatiketa berria ulertzeko gakoak hemen ditugu. Azken hiru hamarkada baino gehiagoz, nazioarteko merkataritza irekieraren sinonimoa izan zen. 1989an Berlingo Harresia erori eta 2001ean Txina Munduko Merkataritza Erakundean (MME) sartu zenetik, munduak gero eta merkataritza integrazio handiagorantz egin du aurrera. Globalizazioak (merkatu irekitze honi ezarritako izena) hazkundea bultzatu du, inflazioa ondasun merkeen bidez geldiarazi du urteetan eta enpresei aukera eman die beren balio-kateak mundu osoan zabaltzeko. Hala ere, adostasun hori pitzatzen ari dela dirudi. Gaur egun, protekzionismoranzko biraketa antzematen ari gara, baina modu berri, sofistikatu eta isilago batean.
Zer da protekzionismoa eta zergatik ari da berpizten?
Termino teknikoetan, protekzionismoa merkataritza oztopoen bidez atzerriko lehia mugatzen dituzten politika ekonomikoak dira, helburu bakarrarekin, produkzio sektore nazionalak babestea. Oztopo horiek muga-zerga motakoak (inportazioari zergak) edo ez arantzelarioak (kuotak, lizentziak, barne-subsidioak, arau teknikoak, etab.) izan daitezke. Horren justifikazioa aldatu egin da denboran zehar.
Ekonomia ideietan ere protekzionismoak eraldaketa izan du urteetan zehar. Hasieran merkantilismo klasikoaren ikuspegitik, protekzionismoa aberastasuna metatzeko eta estatu boterea indartzeko tresna natural bezala ikusten zen. Ondoren, liberalismo ekonomikoaren gorakadarekin (Smith, Ricardo), merkataritza askeak hartu zuen garrantzia honela merkataritza askeak efizientzia, hazkundea eta espezializazio produktiboa (abantaila konparatiboak) sortzen dituenaren ideia nagusitu zen. Hala ere, ekonomialari liberalek ere politika protekzionistak justifikatu dituzte testuinguru zehatzetan, hala nola sortzen ari den industriaren ereduan (Friedrich List) edo merkatuaren akatsak zuzentzeko.
Protekzionismoa merkataritza oztopoen bidez atzerriko lehia mugatzen dituzten politika ekonomikoak dira, helburu bakarrarekin, produkzio sektore nazionalak babestea
Praktikan, protekzionismoa ohiko tresna izan da industrializazio edo krisi faseetan. Zenbait herrialdek AEBk, Alemaniak eta Japoniak XIX. mendean erabili zuten beren sektore estrategiko berriak babesteko. 1929ko Depresio Handiaren ondorioz, neurri protekzionisten espirala sortu zen (Smoot-Hawley, adibidez), eta horrek krisia larriagotu zuen. Horregatik, Bigarren Mundu Gerraren ostean, GATT Muga Zergei eta Merkataritzari Buruzko Akordio Orokorrak bultzatutako sistema aldeaniztunak merkataritza liberalizazioa sustatu zuen arau gisa.
Gaur egun, ordea, protekzionismoa berpiztu egin da, ez merkataritzaren arbuio gisa, baizik eta hura estrategikoki kudeatzeko modu bezala. Kontua ez da mugak ixtea, baizik eta irizpide geopolitikoen, ingurumen irizpideen edo irizpide teknologikoen arabera baldintzatzea merkaturako sarbidea. Ikuspegi berri honek, askotan “protekzionismo modernoa” edo “neoprotekzionismoa” deiturikoak, ez du globalizazioarekin hausten, baina interes nazionalen arabera birmarrazten du globalizazio hau.
Protekzionismo berria, ezkutuko protekzionismoa
Muga-zerga altuetan oinarritutako protekzionismo klasikoak ez bezala, protekzionismo berriak “autonomia estrategikoa”, “segurtasun nazionala” edo “trantsizio ekologikoa” bezalako justifikazioen pean jarduten du. Ezkutuko protekzionismoa bezala ezagutzen da, baina berdin-berdina bilatzen da.
Ameriketako Estatu Batuek Inflation Reduction Act (IRA) eta CHIPS Act neurriekin gidatu dute aldaketa hori. Industria berde eta teknologikoari diru-laguntza oparoak eskaintzen dizkiete, baina ekoizpena Estatu Batuetan egitea eskatzen dute. Europak estrategia berdina mantendu du Emisio Gabeko Industriaren legearekin eta estatu laguntzen esparru berriarekin aukera eman die herrialdeei zuzenean beren industria oparoenak babesteko. Txinak, bere aldetik, sektore estrategikoak babesteari ez dio utzi, beren estrategiaren ardatzetako bat mineral kritikoen esportazioari mugak jartzea izan da. Horrez gain, diruz laguntzen ditu bere industria kateen hedapenak.
Muga-zerga altuetan oinarritutako protekzionismo klasikoak ez bezala, protekzionismo berriak “autonomia estrategikoa”, “segurtasun nazionala” edo “trantsizio ekologikoa” bezalako justifikazioen pean jarduten du
Muga-zergak desagertu ez badira ere, Txinako auto elektrikoei inportazio eskubideak inposatzea aztertzen ari da Europar Batasuna, protekzionismo klasikoaren izena ekiditeko eta protekzionismoaren grabitate zentroa arau teknikoetara, subsidioetara eta beto teknologikoetara bideratzeko.
“Merkataritza gerra isila”
Etapa berri honek ez du titular handirik, Donald Trumpek 2018an abiatutako gerra komertzialarekin batera etorri zirenak kasu. Baina horren ondorioak ere oso esanguratsuak dira. Merkataritza globala bloketan zatitzearen aurrean gaude, aliatuen arteko trukeak lehenesten dituztenak eta lehiakide estrategikoekiko loturak murrizten dituztenak.
Friend-shoring esamolde anglosaxoiak (herrialde aliatuen barruan ekoiztea) protagonismoa irabazi du. Baita Europako Batzordeak sustatutako de-risking terminoak ere; ez du Txinatik deslotzearen alde egiten, baina bai mendekotasun estrategikoak murriztearen alde.
Emaitza merkataritza politikoagoa da, ez da hain eraginkorra ikuspuntu ekonomikotik, baina munduan ardatz diren sektoreen kontrola bermatzera bideratuago dago, hau da, teknologia, energia, osasuna eta defentsa.
Zein sektoreri eragiten die gehien?
Sektore estrategikoak dira kaltetuenak:
- Teknologia eta mikrotxipak: EE.UU. txip aurreratuen salmenta murriztu die Txinako enpresei, eta ASML (Herbehereak) bezalako enpresek debekatuta dute azken belaunaldiko litografia makinak esportatzea.
- Trantsizio energetikoa: Baterien, eguzki-panelen eta auto elektrikoen fabrikazioa lehia industrialeko oinarri bihurtu da. Txina zein Mendebaldea milaka milioi inbertitzen ari dira bere barne garapenean.
- Lehengai kritikoak: Lur arraroen hornikuntzarako Txinaren menpekotasunak baliabide estrategikoen kontrolaren aldeko lasterketa globala jarri du martxan.
Tradizionalki irekiak izan diren sektoreak ere, hala nola nekazaritza edo ehungintza, murrizketak jasaten hasi dira jasangarritasunaren edo “dumping sozialaren” izenean.
Enpresa eta kontsumitzaileen gaineko eragina
Ingurune protekzionista horrek hainbat erronka ditu. Enpresentzat protekzionismoak sortzen dituen ondorioak merkatuan duten posizioaren araberakoak dira. Enpresa nazional babestuek onurak izan ditzakete epe laburrean, kanpoko lehia murrizten delako. Hala ere, babes hori tranpa bihur daiteke inbertsioa, berrikuntza edo produktibitatearen hobekuntza moteltzen badu. Enpresa esportatzaileek kalteak edo murrizketak jasan ditzakete kanpoko merkatuetan, bereziki herrialdeak aldebakarreko neurriak hartzen baditu. Gainera, inportatutako inputen menpe badaude, eragina izango dute marjinetan eta lehiatzeko gaitasunean. Multinazionalek eta kate globaletan integratutako konpainia handiek beren hornikuntza estrategiak birdiseinatu behar dituzte. Reshoring-erako (ekoizpen prozesuak aberriratzea), nearshoring-erako (hurbiltze geografikoa) edo friend-shoring-erako (herrialde aliatuetan birkokatzea) joerak kostu logistiko, fiskal eta operatibo garrantzitsuak dakartza. Horren ondorioz, enpresak birkonfiguratu egin dira, eta birkonfigurazio horren ezaugarri nagusiak hauek dira: arau ziurgabetasuna, kostu finkoen igoera eta inbertitutako kapitalaren gaineko presio gero eta handiagoa, bereziki bitarteko ondasunen sektore intentsiboetan (automobilgintza, elektronika, makineria).
Enpresentzat protekzionismoak sortzen dituen ondorioak merkatuan duten posizioaren araberakoak dira. Enpresa nazional babestuek onurak izan ditzakete epe laburrean, kanpoko lehia murrizten delako
Kontsumitzailearen ikuspegitik, protekzionismoak ongizate galera eragiten du. Atzerriko ondasunen sarrera murriztean, oro har, merkeagoak edo eraginkorragoak, barne prezioak igo egiten dira. Igoera horien arrazoiak anitzak izan daitezke, baina normalean muga-zergak zuzenean aplikatzeagatik eta ekoizpen nazionalaren kostu handiagoengatik izaten da. Garestitze horrek, azken produktuei ez ezik, tarteko inputei ere eragiten die, balio kate osoa garestituz. Gainera, aukera gutxiago dago.
Merkatu itxiago batek lehia txikiagoa eta aukeratzeko ahalmen txikiagoa Dakar eta horrek eragina izan dezake produktuaren prezioan nahiz kalitatean. Adibidez, EBn auto elektriko txinatarrei muga zergak ezartzeak bertako fabrikatzaileak babes ditzake, baina ibilgailu merkeagoak eskuratzeko aukera mugatzen du, masifikazio teknologikoa behar duen trantsizio energetikoko testuinguru batean. Epe luzera, lehia txikiagoko inguruneak ere eragin negatiboa izan dezake berrikuntzan, ekoizle nazionalek ez baitiote aurre egiten beren produktuak edo prozesuak nazioarteko lehiakideen aurrean hobetzeko presioari.
Politika ekonomikoaren ikuspuntutik, herrialdeentzat, dilema bat planteatzen da (trade-off) produkzio egitura eraginkor eta kanpora irekia mantentzearen edo autonomia estrategiko handiago baten alde egitearen artean, nahiz eta horrek kostu handiagoak eta lehiakortasunaren galera ekarri epe laburrean. Bestalde, neurri protekzionistak beste eragile global batzuen jokabide “desleialei” erantzuteko ere justifikatzen dira askotan. Ildo horretan, laguntza berdeen politikak AEB edo EBren antidumping ikerketak lehia justuko baldintzak berrezartzeko saiakera gisa irakur daitezke, Txina bezalako ekonomia zuzenduetako praktiken aurrean.
Herrialdeek globalizazio inperfektuaren edo zatiketa arriskutsuaren artean aukeratu behar dute
Hala ere, neurri protekzionista gehiegik tentsio diplomatikoak, merkataritza igoerak eta aspalditik ahulduta dagoen merkataritza sistema aldeaniztuna kontsumitzea eragin dezake. Alternatiba ez da nolanahikoa: herrialdeek globalizazio inperfektuaren edo zatiketa arriskutsuaren artean aukeratu behar dute.
Aldaketa koiuntural bat ala aro berri bat?
Eztabaida irekita dago. Ekonomilari batzuen ustez, norabide aldaketa hau koiunturala da, azkenaldiko krisien ondorioa. Beste batzuek diote globalizazio selektiboaren aro berri batean sartzen ari garela: eredu hibrido bat, non salerosketan jarraitzen den, baina arau desberdinekin. Merkataritza jada ez da “askea” izango, “baldintzatua” baizik. Geopolitika ekonomiaren erdigunera itzuli da.
Irekitasuna eta segurtasuna, eraginkortasuna eta erresilientzia orekatzea da erronka. Eta hori, hazkunde globala hondatuko duen protekzionismo espiral bat piztu gabe.