Zenbat aldiz gure poltsikoan eskua sartu eta billete bat aurkitu dugunean pentsatu dugu: “Zergatik balio du hainbeste paper zati honek?” Hori ulertzeko oinarritik hastea dugu onena. Dirua gure eguneroko bizitzako funtsezko elementua da. Ondasunak eta zerbitzuak erosteko, aurrezteko, inbertitzeko eta gure jarduera ekonomikoak finantzatzeko erabiltzen dugu. Baina zertan oinarritzen da diruaren balioa?
Errealitate ekonomikoarekin nola erlazionatzen den azaltzen duten teoria nagusiak honela adierazten dute diruaren balioa. Teoria subjektiboak adierazten du diruaren balioa gizabanakoek beren premiak eta desirak asetzeko duten erabilgarritasunaz duten pertzepzio subjektiboan oinarritzen dela. Beste era batera esanda, diruak balio du jendea prest dagoelako hori onartzeko trukerako bide gisa, eta beste ondasun eta zerbitzu batzuengatik trukatzeko baliagarritzat jotzen duelako. Balioaren teoria subjektibo hori merkatu-ekonomiaren oinarria dela defendatu dute Ludwig von Mises eta Friedrich Hayek ekonomialariek.
Berezko balioaren teoriak, ordea, diruaren balioa bere berezko balioan oinarritzen dela defendatzen du, hau da, egindako materialen balioan edo produkzio-kostuan. Teoria honen arabera, diruaren balioa daukan urre edo zilar kopuruari lotuta egongo litzateke, adibidez. Hala ere, ekonomista askok kritikatu dute teoria hori, ez baitu kontuan hartzen jendeak duen balioaren pertzepzio subjektiboa.
Balio fiduziarioa eta eskaintza-eskariarena
Beste teoria bat dugu balio fiduziarioaren teoria. Horren arabera, diruaren balioa jendeak dirua jaulkitzen duen erakundean, hala nola gobernuan edo banku zentralean, duen konfiantzan edo fedean oinarritzen da. Hau da, diruaren balioa moneta jaulkitzen duen agintaritzak, egonkortasun politiko eta ekonomikoak eta prezioen egonkortasunari eusteko gaitasunak babestuko lukete. Teoria hori onartzen dute ekonomialari modernoek, eta gaur egungo moneta-sistemaren oinarria da.
Balio fiduziarioaren teoriaren arabera diruaren balioa jendeak dirua jaulkitzen duen erakundean, hala nola gobernuan edo banku zentralean, duen konfiantzan edo fedean oinarritzen da
Azkenik eskaintza eta eskariaren teoría daukagu. Eskaintza eta eskaria merkatuan elkar eragiten duten eta diruaren balioan eragina duten bi indar dira. Diru-eskaintza handitzen denean, haren balioak behera egiten du, zirkulazioan diru gehiago dagoelako eta, beraz, erosteko ahalmena galtzen duelako. Aitzitik, diru-eskaintza murrizten denean, haren balioak gora egiten du, zirkulazioan diru gutxiago dagoelako eta, beraz, erosteko ahalmena handitzen delako. Diru-eskarian, bestalde, hainbat faktorek eragiten dute, hala nola inflazioak, interes-tasak eta egonkortasun ekonomikoak.
Diruaren sorrera
Nola sortu zen, baina, dirua? Giza asmakuntza bat da, ekonomiaren eta merkataritzaren funtzionamendurako funtsezkoa izan dena. Hala ere, zergatik sortu zen diruaren kontzeptua? Hainbat arrazoi nagusi daude. Lehenik eta behin, trukearen arazoa. Dirua sortu aurretik, trukea zen trukerako modurik ohikoena. Hala ere, trukeak muga handiak zituen. Adibidez, ez zen beti erraza izaten bat etortzea norberak behar zuena eskainiko zuen norbait topatzea, are gutxiago norberak eskainitakoa onartzeko prest izango zena. Gainera, merkantzia batzuk errazago banatzen eta garraiatzen ziren beste batzuk baino, eta horrek zaildu egiten zuen haien zuzeneko trukea.
Erronka horien aurrean, dirua sortzeak muga horiek gainditzea eta merkataritza erraztea ahalbidetu zuen. Diruaren soreran eragina izan zuten bere neurrian estatuek eta gobernuek; gizarteak konplexuagoak bihurtu ziren heinean, gobernuak paper garrantzitsua betetzen hasi ziren diruaren sorreran eta kontrolean. Horri esker, diruaren erabilera estandarizatu eta arautu ahal izan zen, eta horrek ekonomia konplexuagoak garatzen lagundu zuen. Gainera, diruaren kontrola funtsezko tresna bihurtu zen botere politiko eta ekonomikorako.
Diruaren soreran eragina izan zuten bere neurrian estatuek eta gobernuek; gizarteak konplexuagoak bihurtu ziren heinean, gobernuak paper garrantzitsua betetzen hasi ziren diruaren sorreran eta kontrolean
Gaur egun Banku zentralak ditugu diruaren funtzionamentuaren arduadun. Banku zentrala ekonomia batean diru-eskaintza arautzen duen erakundea da. Horretarako, interes-tasak eta diru-jaulkipena bezalako tresnak erabiltzen ditu. Banku zentralaren helburua prezioen egonkortasunari eta finantza-egonkortasunari eustea da, eta, horretarako, oreka egokia mantendu behar du diruaren eskaintzaren eta eskariaren artean. Banku zentralaren zeregina funtsezkoa da ekonomia batean diru- eta finantza-egonkortasuna bermatzeko, zirkulazioan dagoen diru-kopurua kontrolatzeko ahalmena baitu.
Moneta-politika: dirua kontrolatzeko tresna
Banku zentralak diru-eskaintza kontrolatzeko erabiltzen duen tresna nagusietako bat moneta-politika da. Diru-politika da banku zentralak diru-eskaintzan eta ekonomia baten interes-tasetan eragiteko hartzen dituen neurrien multzoa. Adibidez, banku zentralak uste badu ekonomia azkarregi hazten ari dela eta inflazio-arriskuak daudela, zirkulazioan dagoen diruaren eskaintza murrizteko neurriak har ditzake, interes-tasa handituz eta bankuek eman dezaketen diru-kopurua murriztuz, orain egiten ari den bezala. Aitzitik, banku zentralak ekonomia atzeraldian dagoela uste badu eta pizgarri bat behar badu, neurriak har ditzake diru-eskaintza handitzeko, interes-tasa murriztuz eta bankuek eman dezaketen diru-kopurua handituz.
Banku zentralak erabiltzen duen beste tresna garrantzitsu bat dirua jaulkitzea da. Banku zentrala da ekonomia batean dirua jaulkitzeko baimena duen erakunde bakarra, eta aktibo finantzarioak erosiz egiten du, hala nola gobernuaren bonuak. Aktibo finantzario horiek erostean, banku zentralak dirua sartzen du ekonomian, eta zirkulazioan dagoen diruaren eskaintza handitzen du.
Diru-politika da banku zentralak diru-eskaintzan eta ekonomia baten interes-tasetan eragiteko hartzen dituen neurrien multzoa
Azkenik, garrantzitsua da nabarmentzea diruaren balioan kanpoko faktoreek ere eragiten dutela, hala nola nazioarteko merkataritzaren aldaketak, finantza-merkatuen gorabeherak eta beste herrialde batzuek politika ekonomikoari buruz hartutako erabakiak. Adibidez, herrialde batek erabakitzen badu bere moneta debaluatzea bere esportazioak lehiakorragoak izan daitezen, horrek eragina izan dezake beste moneta batzuen balioan nazioarteko merkatuan.
Laburbilduz, diruaren sorrera trukearen mugei erantzuna eta ekonomia konplexuagoak garatzeko funtsezko tresna izan zen. Diruak truke zuzenaren oztopoak gainditzea ahalbidetu zuen, eta merkataritza eta espezializazioa erraztu zituen. Hala ere, diruaren sorrerak kezkak eta erronkak ere sortu ditu, hala nola inflazioa eta bere sorrera, eta erabilera kontrolatzeko beharra. Azken batean, diruak funtsezko elementua izaten jarraitzen du ekonomiaren funtzionamendurako, eta hori ulertzea ezinbestekoa da edozein gizarte modernok arrakasta izan dezan.